Dạy học dự án PBL - Project-based Learning trong thời đại AI. Phân biệt với Giáo dục STEAM

1. PBL là gì?

Project-Based Learning không phải là những bài tập “cho vui”. Nó là một phương pháp lấy học sinh làm trung tâm, cho phép các em giải quyết vấn đề thực tiễn bằng cách lập kế hoạch, nghiên cứu,  hợp tác, giải quyết vấn đề và công bố kết quả.

Điều quan trọng hơn học sinh không chỉ học để trả lời một bài kiểm tra, mà học để sống, để chuẩn bị cho tương lai.

2. Vai trò của giáo viên trong PBL

Trong PBL, giáo viên không còn là “người truyền đạt kiến thức” duy nhất, mà là người đồng hành và dẫn đường. Thay vì giảng giải liên tục, giáo viên thiết kế tiến trình, đặt câu hỏi gợi mở và tạo điều kiện để học sinh tự tìm lời giải. Khi học sinh gặp khó, giáo viên không “giải hộ” mà đưa ra những mini-lessons ngắn gọn, hoặc gợi ý chiến lược giúp các em vượt chướng ngại. Mục tiêu sau cùng, học sinh trở nên tự tin, độc lập và có khả năng tự quản việc học.

3. Các yếu tố cốt lõi của PBL

Một dự án học tập hiệu quả thường xoay quanh 5 thành phần:

1. Driving Questions: Câu hỏi dẫn dắt, gắn với vấn đề thật.
2. Entry Events: Sự kiện khởi đầu, kích thích trí tò mò.
3. Student Research: Quá trình nghiên cứu của học sinh, thu thập, phân tích và tổng hợp thông tin.
4. Reflection: Phản ánh, Học sinh dừng lại, suy ngẫm, đánh giá tiến trình.
5. Culminating Events: Sự kiện tổng kết – nơi học sinh chia sẻ sản phẩm cho cộng đồng.

4. Lợi ích của PBL

Con đường đến sự xuất sắc trong học tập

• Nuôi dưỡng tư duy phản biện và khả năng hợp tác.
• Giúp học sinh làm chủ việc học thay vì học thụ động.
• Tạo cơ hội để sử dụng ngôn ngữ, công nghệ, kỹ năng số trong tình huống thật.
• Phát triển kỹ năng mềm thuyết trình, lãnh đạo, làm việc nhóm.
• Thúc đẩy sáng tạo và đổi mới – điều mà một bài tập truyền thống khó tạo ra.
• Và quan trọng nhất học sinh học với niềm vui, sự tò mò và động lực nội tại.

5. Chu trình PBL

Một dự án học tập theo PBL thường đi qua 7 bước rõ ràng:

Chu kỳ Học tập dựa trên Dự án

6. Công cụ hỗ trợ PBL – Tại sao nên dùng?

Nhiều giáo viên ngần ngại khi áp dụng PBL vì lo ngại khó quản lý dự án, thiếu tài nguyên, hoặc không biết bắt đầu từ đâu. Tin vui là chúng ta có rất nhiều công cụ sẵn sàng hỗ trợ.

a. Tạo ý tưởng và câu hỏi định hướng

ChatGPT, Claude, Perplexity, Gemini…. Đây là “trợ lý trí tuệ” giúp giáo viên và học sinh nhanh chóng hình thành Driving Questions. Thay vì ngồi hàng giờ nghĩ xem “nên bắt đầu từ đâu”, bạn có thể dùng AI để gợi ý câu hỏi gắn với thực tế, rồi tinh chỉnh theo nhu cầu lớp học.

b. Tổ chức và quản lý dự án

Notion, Miro, Google Drive, Google Docs….PBL thành công cần khung quản lý rõ ràng.

Notion và Miro giúp hình dung tiến trình, phân vai trò, theo dõi tiến độ. Google Drive và Docs giữ toàn bộ tài liệu, sản phẩm nhóm ở một chỗ, dễ dàng truy cập và chỉnh sửa.

c. Nghiên cứu và thu thập thông tin: ResearchRabbit, Scispace, Elicit, Semantic Scholar

Học sinh không chỉ tìm thông tin từ Google. Những công cụ này giúp các em tiếp cận nguồn học thuật, dữ liệu chất lượng, và hướng dẫn cách đọc – phân tích tài liệu khoa học. Đây là cách rèn luyện tư duy nghiên cứu ngay từ phổ thông.

d. Tài liệu hóa và xây dựng portfolio

Obsidian, Google Sites, Weebly, Canva… Một dự án không dừng ở sản phẩm cuối cùng, mà còn ở quá trình học. Obsidian cho phép ghi chép khoa học; Google Sites/Weebly dễ dàng tạo website để trưng bày dự án; Canva giúp sản phẩm trực quan, đẹp mắt. Khi học sinh có portfolio cá nhân, các em sẽ tự hào và thấy mình trưởng thành.

7. Phân biệt giữa PBL và STEAM

Có một sự thật thú vị là nhiều giáo viên nhầm lẫn giữa dạy học theo dự án (PBL) và giáo dục STEM/STEAM. Thoạt nghe, cả hai đều cho học sinh làm việc nhóm, tạo sản phẩm, giải quyết vấn đề thực tiễn. Nhưng nếu soi kỹ, ta sẽ thấy hai con đường này mang bản chất khác nhau. Và trong thời đại AI, sự khác biệt ấy lại mở ra những cơ hội kết hợp vô cùng lớn.

 Như đã nói ở trên, Dạy học theo dự án (PBL) là một phương pháp sư phạm. Nó xoay quanh câu hỏi định hướng, sự kiện khởi động, hành trình nghiên cứu – phản tư – rồi công bố sản phẩm. Trọng tâm ở đây là quy trình học tập, nơi học sinh làm chủ tiến trình, còn giáo viên là người dẫn đường.

Ví dụ: “Làm thế nào để trường mình xanh hơn?”. Học sinh lên kế hoạch, khảo sát rác thải, đề xuất giải pháp, làm video tuyên truyền, thuyết trình trước toàn trường.

Còn dạy học theo định hướng Giáo dục STEM/STEAM lại là một mô hình nội dung liên ngành, tích hợp Khoa học – Công nghệ – Kỹ thuật – Toán (và cả Nghệ thuật). Trọng tâm ở đây là kiến thức và kỹ năng tích hợp, giúp học sinh hiểu rằng thế giới thật không chia thành môn học riêng rẽ.

Ví dụ: Thiết kế mô hình hệ thống tưới nước tự động: dùng khoa học (nguyên lý bốc hơi), công nghệ (cảm biến độ ẩm), kỹ thuật (lắp mạch điện), toán học (tính lưu lượng nước), nghệ thuật (thiết kế giao diện đẹp mắt).

Ví dụ dễ hiểu nhất, hãy tưởng tượng bạn muốn học sinh tìm hiểu về nước sạch:

Nếu  theo PBL, giáo viên sẽ đưa ra câu hỏi: “Làm thế nào để mang nước sạch đến cho một vùng nông thôn thiếu nước?”. Học sinh chia nhóm, khảo sát thực tế, tìm giải pháp, làm báo cáo, mô hình thử nghiệm, cuối cùng thuyết trình và chia sẻ cho cộng đồng.

Nếu làm theo STEAM, giáo viên sẽ cho học sinh một nhiệm vụ tích hợp liên môn:

“Thiết kế một mô hình lọc nước đơn giản từ các vật liệu sẵn có.”. Học sinh dùng kiến thức khoa học (than hoạt tính, cát, sỏi), kỹ thuật (tạo cấu trúc lọc), công nghệ (có thể thêm cảm biến đo độ sạch), toán học (tính thể tích nước lọc), nghệ thuật (trình bày mô hình).

8. PBL (và STEM/STEAM)  nên ứng dụng AI như thế nào ?

Chúng ta đang bước vào một kỷ nguyên nơi AI không còn là “công cụ xa lạ” mà trở thành bạn đồng hành trong lớp học. Chắc chắn rồi. Điều này đặt ra thách thức nhưng cũng mở ra cơ hội lớn.

Với PBL, AI trở thành “trợ lý học thuật” giúp học sinh khởi tạo ý tưởng, tìm nguồn, phân tích dữ liệu nhanh hơn. Giáo viên không còn phải loay hoay tìm câu hỏi khởi động hay quản lý tiến độ dự án, vì đã có các nền tảng như Notion + AI, Miro AI, hay thậm chí ChatGPT để thiết kế rubric phản tư. AI giúp giáo viên tiết kiệm công sức, để dành năng lượng cho phần quan trọng nhất đó là kết nối con người với con người.

Với STEM/STEAM, AI chính là chiếc “cầu nối liên ngành”. Khi học sinh làm thí nghiệm khoa học, AI có thể mô phỏng kết quả trước; khi lập trình công nghệ, AI gợi ý mã lệnh; khi thiết kế mô hình kỹ thuật, AI kiểm tra tính khả thi; khi sáng tạo nghệ thuật, AI đề xuất màu sắc, phong cách. Nhờ đó, STEM không chỉ dừng ở “làm thủ công” mà còn bước sang một cấp độ trải nghiệm số mới.

Làm sao để áp dụng hiệu quả?

+ Giáo viên cần định nghĩa lại vai trò: không phải “truyền đạt kiến thức” mà là người huấn luyện năng lực sử dụng AI một cách thông minh. Trong PBL, giáo viên dạy học sinh cách phản biện lại gợi ý của AI, không chấp nhận máy móc. Trong STEM, giáo viên cho học sinh biết khi nào dùng AI, khi nào phải tự thử, tự sai.

+ Học sinh cần được trao quyền, thay vì cấm đoán, hãy hướng dẫn học sinh coi AI là công cụ hỗ trợ. Khi AI đã lo phần “nhanh và dễ”, học sinh có thời gian để tập trung vào phần “sáng tạo và giá trị con người”.

+ Nhà trường cần thiết kế dự án và nội dung liên ngành gắn với AI, ví dụ, một dự án PBL về “Trí tuệ nhân tạo trong đời sống học đường” – nơi học sinh nghiên cứu tác động của AI, làm khảo sát, phân tích dữ liệu và đề xuất chính sách cho trường. Hay một dự án STEM/STEAM “Ứng dụng AI trong thiết kế nhà xanh” – nơi AI gợi ý bản vẽ, học sinh điều chỉnh và hiện thực hóa bằng mô hình

 Tác giả: Nguyễn Thị Ngọc Linh, Co-Founder of AIE Creative