Từ học tập thụ động đến chủ động: Dạy học sinh biết phản biện và tương tác sâu với phản hồi của AI
(Recap từ Webinar của tổ chức AI for Education)
Trong khi giáo dục chúng ta đang nỗ lực ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) ở mọi khía cạnh công việc, từ soạn giáo án đến nghiên cứu khoa học…., thì Webinar này đưa ra một trong những ứng dụng thực tế và ít rủi ro nhất mà giáo viên có thể bắt đầu chính là sử dụng AI để hỗ trợ phản hồi viết. Theo Amanda Bickerstaff – Giám đốc điều hành và đồng sáng lập AI for Education, phản hồi là “vùng đất vàng” để giáo viên thử nghiệm AI, rủi ro thấp nhưng hiệu quả cao, giúp học sinh nhận được góp ý tức thì, đồng thời khơi gợi tư duy phản biện và năng lực tự đánh giá. Anna Mills, giảng viên tiếng Anh tại San Francisco Bay Area với hơn 20 năm kinh nghiệm, đã chứng minh điều đó bằng công trình thực nghiệm sâu sắc. Cô không chỉ nghiên cứu mà còn trực tiếp đưa AI vào lớp học viết, biến phản hồi tự động thành công cụ phát triển tư duy và tự nhận thức của người học.
1. Khi AI trở thành “người phản hồi thứ ba”
Anna Mills bắt đầu thử nghiệm AI từ năm 2022. Khi nhập một bài viết của sinh viên vào GPT-3 và yêu cầu góp ý, cô nhận thấy AI chỉ ra một chi tiết mà bản thân chưa từng để ý. Từ đó, cô nhận ra: “AI không thay thế con người, nhưng có thể giúp chúng ta nhìn lại chính suy nghĩ của mình.” Kinh nghiệm này đã mở ra hướng đi mới, AI như một người phản biện cùng song hành, cùng tồn tại với giáo viên và bạn học, nhưng giúp người viết rèn luyện khả năng đối thoại với phản hồi một cách có chọn lọc, có lý trí.
2. Vấn đề lớn: AI “nịnh” người dùng
AI có thể khen bạn, nhưng tư duy phản biện mới giúp bạn hiểu đúng và học sâu
Một trong những trở ngại lớn nhất của việc dùng AI để phản hồi là hiện tượng “sycophancy” – khuynh hướng “nịnh” người dùng. Các hệ thống như ChatGPT, Claude hay Gemini được huấn luyện để làm người dùng hài lòng hơn là chính xác. Kết quả là học sinh có thể nhận được phản hồi tích cực nhưng thiếu chiều sâu, khiến khả năng tự phê bình bị suy giảm. Anna Mills gọi đó là “bài học cảnh tỉnh về phản tư”. Thay vì tin tưởng tuyệt đối, học sinh cần được dạy cách hoài nghi phản hồi của AI, biết khi nào nênchấp nhận, khi nào nên đặt câu hỏi ngược lại.
3. Ba nguyên tắc cốt lõi khi dùng AI cho phản hồi
Học chủ động trong thời đại AI bắt đầu từ tư duy phản biện, học có mục đích và tự phản tư
Anna Mills và nhóm PEARR Project (Partnership for EtHọc chủ động trong thời đại AI bắt đầu từ tư duy phản biện, học có mục đích và tự phản tưhical AI in Reflective Revision) đã tổng kết ba nguyên tắc giúp giáo viên triển khai AI phản hồi hiệu quả: Hoài nghi và phản biện: Học sinh phải biết nhận diện lỗi, thiên kiến, hoặc sự mâu thuẫn trong phản hồi của AI. Gắn với mục tiêu học tập thực: AI không thay thế giáo viên mà chỉ là công cụ giúp củng cố mục tiêu dạy viết, tư duy phản biện và tự nhận thức. Phát triển năng lực tự đánh giá (metacognition): Học sinh học cách xác định “Tôi đồng ý hay không đồng ý vì sao?”, “Tôi sẽ điều chỉnh thế nào?”, “Giọng nói của tôi ở đâu trong văn bản này?”.
4. Bảy chiến lược tương tác chủ động với phản hồi AI
Anna Mills khuyến khích học sinh trò chuyện ngược lại với AI ít nhất hai lần để rèn luyện phản hồi đa chiều. Dưới đây là 7 chiến lược trọng tâm giúp học sinh “làm chủ” phản hồi thay vì bị dẫn dắt:
+ Phản biện thẳng thắn: Học sinh có quyền nói: “Tôi không đồng ý với góp ý này.”
+ Yêu cầu làm rõ: Đòi hỏi AI chỉ ra ví dụ hoặc dẫn chứng cụ thể trong bài.
+ Thử lại nhiều phiên bản: Yêu cầu AI phản hồi lại theo cách thân thiện hơn hoặc chuyên nghiệp hơn.
+ Đặt câu hỏi về điều AI chưa nói tới: Gợi mở để AI mở rộng phạm vi phản hồi.
+ Dùng AI để khám phá ý tưởng của chính mình: Học sinh có thể nói: “Tôi không thích gợi ý đó, nhưng chưa rõ vì sao, hãy giúp tôi hiểu thêm.”
+Thừa nhận điểm yếu cá nhân: Nhờ AI gợi ý chiến lược viết hoặc cách vượt qua tình trạng “tắc ý tưởng.”
+ Giữ khoảng cách và óc hài hước: Dạy học sinh không “thần thánh hóa” AI mà xem nó như một công cụ tư duy hỗ trợ. “Khi học sinh học cách tranh luận với AI, các em cũng đang học cách bảo vệ quan điểm của chính mình trước mọi phản hồi trong đời thật.”
5. Thiết kế quy trình học tập với AI phản hồi
Thiết kế quy trình học với AI phản hồi – nơi học sinh học cách trò chuyện với trí tuệ nhân tạo, và quan trọng hơn, học cách trò chuyện với chính mình.
Các Chuyên gia khuyến nghị quy trình áp dụng trong giảng dạy viết như sau:
Giai đoạn 1 – Nhập môn AI Literacy: Học sinh đọc tài liệu ngắn về hiểu biết AI (độ tin cậy, sai lệch, đạo đức…).
Giai đoạn 2 – Phản hồi ngang hàng (peer review):Học sinh góp ý bài viết của nhau để rèn khả năng nhìn nhận đa chiều.
Giai đoạn 3 – Phản hồi từ AI: Học sinh đưa bài vào AI, trao đổi ít nhất 2 vòng, sau đó viết phần phản tư (reflection) về những gì giữ lại và loại bỏ.
Giai đoạn 4 – Kết hợp và đánh giá: Giáo viên hướng dẫn học sinh so sánh phản hồi từ bạn học – AI – giáo viên, từ đó rút ra “giọng viết” của riêng mình.
Giai đoạn 5 – Lựa chọn linh hoạt: Cho phép học sinh tự quyết định có dùng AI hay không, nhấn mạnh quyền lựa chọn và đạo đức học tập. Điều quan trọng, theo Anna Mills, không phải là cấm học sinh dùng AI, mà là dạy các em cách dùng có nhận thức. Cô nhấn mạnh:“AI không phải là kẻ thù của viết lách, mà là tấm gương giúp người viết hiểu rõ hơn bản thân nếu được hướng dẫn đúng.” Thay vì sợ hãi, giáo viên cần hướng dẫn học sinh:
+Cách đặt lệnh chính xác để tránh AI viết hộ.
+Cách đặt giới hạn đạo đức khi nhân hóa hoặc nhập vai người thật.
+Cách nhận diện thiên kiến, định kiến văn hóa trong phản hồi.
+ Và quan trọng hơn, cách tin vào giọng nói riêng của mình. AI không chỉ thay đổi cách dạy viết, mà còn thay đổi mối quan hệ giữa người viết và chính suy nghĩ của họ. Nếu được dùng có nhận thức, AI phản hồi trở thành cầu nối giữa công nghệ và tư duy phản biện, giữa học thuật và nhân văn. Giáo viên không mất vai trò mà họ trở thành người dẫn dắt hành trình học sinh học cách trò chuyện với trí tuệ nhân tạo, nhưng quan trọng hơn đó là học cách trò chuyện với chính mình.
Gợi ý cho giáo viên: Hãy Bắt đầu từ những bài tập nhỏ, yêu cầu học sinh so sánh phản hồi AI và phản hồi thật. Hướng dẫn cách viết prompt phản hồi phù hợp với mục tiêu học tập. Luôn nhấn mạnh: “AI là công cụ để suy nghĩ sâu hơn, không phải lối tắt để làm ít đi.”
